Żylina

Żylina (słow. Žilina, węg. Zsolna, niem. Sillein) - miasto w północnej Słowacji, siedziba władz kraju żylińskiego i powiatu Žilina. Główny ośrodek regionu Doliny Wagu.

Żylina leży u ujścia Rajčanki i Kysucy do Wagu, na północno-zachodniej granicy Kotliny Żylińskiej. Od południa otaczają ją Góry Strażowskie i Wielka Fatra, od północy - Góry Kisuckie i Jaworniki. Žilina dzieli się na dzielnice:

- Bánová (przyłączona w 1970),
- Brodno,
- Budatín (przyłączona w 1949),
- Bytčica (przyłączona w 1970),
- Celulózka,
- Mojšova Lúčka,
- Považský Chlmec (przyłączona w 1970),
- Strážov,
- Trnové (przyłączona w 1970),
- Vranie,
- Zádubnie,
- Zástranie,
- Závodie (przyłączona w 1949),
- Žilina,
- Žilinská Lehota

oraz osiedla nie stanowiące samodzielnych dzielnic: Hliny, Hájik, Solinky i Vlčince.

Przez Żylinę przebiega słowacka droga krajowa nr 18 (przyszła autostrada D1 / E50) z Trenczyna do Martina. Łączą się z nią drogi krajowe nr 11 (E75 / przyszła autostrada D3) z Čadcy i nr 64 z Prievidzy. Równolegle do tych dróg przez miasto przebiegają linie kolejowe.

W okolicach Żyliny stwierdzono ślady osadnictwa już z późnej epoki kamienia, z epoki brązu i żelaza (kultury halsztackiej). Od V wieku n.e. datuje się osadnictwo słowiańskie. W IX wieku na terenie dzisiejszego miasta znajdowała się już osada, w której stał romański kościół. Pierwsza wzmianka o osadzie Selinan pochodzi z 1208, pierwotna osada została jednak całkowicie zniszczona pod koniec XIII wieku.

Nowa osada została w tym samym miejscu założona jeszcze przed 1300 przez niemieckich osadników ze Śląska Cieszyńskiego. Prawa miejskie Żilina otrzymała przed 1312, bo w tym roku jest już wzmiankowana jako miasto. 12 lipca 1321 król Węgier Karol Robert podniósł miasto do rangi wolnego miasta królewskiego, nadając mu liczne przywileje, rozszerzone w 1357 przez króla Ludwika Wielkiego. Ten sam władca w 1379 przeniósł Żylinę z dotychczasowego prawa cieszyńskiego na korzystniejsze dla mieszczan prawo krupińskie, a w 1381 zrównał w prawach mieszczan niemieckich i słowackich. W XIV wieku Żilina osiągnęła liczbę 900 mieszkańców. W 1431 Żylinę zdobyli i spalili husyci, lecz po okresie upadku miasto się odrodziło. W 1508 król Ludwik II darował Żylinę magnatowi Janowi Podmanickiemu. Kilkanaście lat później po długotrwałych sporach sądowych Żylina przeszła z rąk rodu Podmanickich pod władzę Zapolyów, tracąc status wolnego miasta królewskiego. Miasto toczyło z magnatami długotrwałe spory w obronie swych praw. Dopiero cesarz Maksymilian Habsburg potwierdził przywileje Żyliny.

Mimo tego Żylina rozwijała się jako ośrodek handlu i rzemiosła. W XV wieku powstało wiele cechów rzemieślniczych. Pod koniec XVII wieku w mieście pracowało około 200 warsztatów, w tym 150 sukienniczych. Z 1542 pochodzi pierwsza wzmianka o miejskim gimnazjum. W 1665 pojawiła się drukarnia. W 1691 jezuici założyli tu kolejną szkołę. W tym czasie miasto wzbogaciło się o barokowe klasztory, kościoły i zamek w Budziatynie. Rozwoju miasta nie zahamowały również wojny z Turkami. Žilina powołała wówczas własną gwardię, odpierającą tureckie ataki. Rozkwit miasta zakończył się pod koniec XVII wieku, po wielkim pożarze w 1678 i epidemii w 1679. W 1686 miasto znów oddano pod władzę magnacką, tym razem rodu Estarhazych. Seria katastrofalnych pożarów, epidemii, powodzi i przemarszów wojsk w połączeniu ze złym zarządzaniem doprowadziła do gospodarczego upadku miasta.

W latach 1378-1561 prowadzono w Żylinie tzw. żylińską księgę miejską, zawierającą pierwsze zapisy języka słowackiego z 1451. W 1610 w Żylinie odbył się tzw. synod żyliński - spotkanie pastorów ewangelickich z ziem słowackich, na którym uregulowano organizację kościoła reformowanego. Podczas rewolucji węgierskiej, na przełomie 1848 i 1849 roku, pod Budziatynem doszło do zwycięskiej dla Słowaków bitwy słowackich ochotników z wojskami węgierskimi.

W połowie XIX wieku Żylina liczyła 2,3 tys. mieszkańców. Impulsem dla rozwoju Żyliny stało się wybudowanie linii kolejowych: kolei koszycko-bohumińskiej w 1872, nadwaskiej (bratysławskiej) w 1883 i odnogi do Rajca w 1899. W latach dziewięćdziesiątych XIX wieku w mieście powstały pierwsze wielkie zakłady przemysłowe - włókiennicze i chemiczne. W 1903 odbyła się tu górnowęgierska wystawa przemysłowa. W 1910 Żylina liczyła już 9,2 tys. mieszkańców, z czego 4,9 tys. Słowaków, 2,3 tys. Węgrów, 1,5 tys. Niemców, 0,2 tys. Polaków i 0,1 tys. Czechów. Za czasów pierwszej Czechosłowacji wzrostu gospodarczego miasta nie zahamował nawet wielki kryzys gospodarczy.

Żywioł słowacki przeważał w Żylinie nawet w czasach intensywnej madziaryzacji pod koniec XIX wieku. W listopadzie 1918 w mieście powstała słowacka rada narodowa. Od 12 grudnia 1918 do 3 marca 1919 w Żylinie mieściło się ministerstwo do spraw Słowacji - pierwszy słowacki organ władzy. 6 października 1938 w Żylinie proklamowano autonomię Słowacji. Po II wojnie światowej Žilina szybko się rozwijała jako ośrodek przemysłowy, gospodarczy i administracyjny oraz węzeł komunikacyjny. W 1960 powstała wyższa szkoła transportu, przekształcona później w Uniwersytet Żyliński.

W Żylinie działają teatr, teatr lalkowy, orkiestra kameralna, muzeum regionalne i muzeum kultury żydowskiej.

Historyczne centrum miasta zostało objęte w 1987 ochroną prawną. Ważniejsze zabytki Żyliny to:

- renesansowe i barokowe kamienice mieszczańskie,
- romański kościół pw. św. Stefana, przebudowany w XVI i XVIII wieku, z pozostałościami XVI-wiecznych fresków,
- gotycki farny kościół pw. Świętej Trójcy, z około 1400, obwarowany w 1540, potem kilkakrotnie przebudowywany; przy kościele wolno stojąca renesansowa dzwonnica z 1530, wewnątrz świątyni obrazy J. B. Klemensa,
- kościół i klasztor franciszkański z 1 poł. XVIII w. bez wieży,
- kościół i klasztor jezuitów z 1743 z dwuwieżową fasadą i XVIII-wiecznym wyposażeniem,
- kościół ewangelicki proj. M. Harminca z 1936,
- renesansowy zamek w Budziatynie.